De verborgen oorzaken van gezondheidsproblemen bij laagbetaalde ouderenzorgmedewerkers

Wat je niet ziet’, zo luidt de titel van het boek dat de onderzoeksgroep van Saskia Duijs op 31 augustus presenteert. Het is een bijzonder boek, opvallend geel gekleurd en laagdrempelig geschreven. Wat het vooral bijzonder maakt, zijn de indringende foto’s van 4 laagbetaalde zorgmedewerkers in de ouderenzorg. Elk van hen doet een even persoonlijke als gedurfde oproep om niet langer te zwijgen.

‘Racisme is een verborgen en onbesproken wortel van verzuim, uitval en ziekte’, zegt bijvoorbeeld verzorgende en mantelzorger Oliva Plak. ‘Ik heb ondervonden dat racisme en discriminatie een grote impact heeft op je gezondheid en werkplezier. Ik wil dat racisme, discriminatie en uitsluiting met al zijn onzichtbare wortels eruit getrokken wordt.’

‘Je bent onzichtbaar, je schaamt je’

Yvonne Jaspers, gastvrouw in de zorg en mantelzorger, belicht op haar beurt de verborgen last van armoede en schulden. ‘Je bent onzichtbaar. Je schaamt je. Het is een grote drempel om te moeten zeggen: Ik red het niet. Je schaamt jezelf ervoor dat je in zo’n situatie terecht bent gekomen. Zo wordt er ook naar je gekeken, alsof het je eigen schuld is.’

Actieonderzoek met hulp van photovoice

Zowel Plak als Jaspers zijn (ook) co-onderzoekers van promovenda Saskia Duijs. Dit behoeft enige uitleg. Samen met collega’s van de vakgroep Ethiek, recht en humaniora aan het Amsterdam UMC startte Duijs vier jaar geleden dit onderzoek, gefinancierd door het Kennisprogramma Gender en Gezondheid van ZonMw. Het betreft een participatief actieonderzoek, met hulp van de zogeheten photovoice methodiek (zie kader).

Laagbetaalde zorgverleners zijn co-onderzoekers

In de eerste fase van dit onderzoek hebben zorgmedewerkers en mantelzorgers aan de hand van foto’s van hun (privé)leven en werk uitgebeeld waarom én hoe hun gezondheid onder druk staat. Met het resultaat, gecomprimeerd in fotocollages, zijn sommigen van hen vervolgens collega’s in het hele land gaan interviewen. Vanaf dat moment waren zij dus co-onderzoekers, in nauwe samenwerking met Saskia Duijs en Petra Verdonk, verbonden aan genoemde vakgroep van het Amsterdam UMC, en Tineke Abma, verbonden aan Leyden Academy. Ook fotograaf Janine Schrijver deed mee aan dit onderzoek, waarop Duijs eind dit jaar promoveert.

Een boomwortel verbeeldt racisme

In het boek ‘Wat je niet ziet’ spelen de foto’s van Schrijver een hoofdrol. Van elke geportretteerde co-onderzoeker bevat het boek 2 foto’s. Op de 1e foto staan ze onzichtbaar, alleen hun contouren laten zien dat het om een mens gaat. Pas op de 2e foto kan je zien wie het is, waarbij de achtergrondomgeving nog steeds dezelfde is. Elementen in die omgeving illustreren de belangrijkste boodschap van deze ouderenzorgmedewerkers: een boomwortel verbeeldt bijvoorbeeld racisme, zware tassen staan voor de last van mantelzorg, armoede en schuld.

Zien zij ons?

Bij elke foto staat een QRcode, waarmee de lezer toegang krijgt tot een kort audiofragment dat de geportretteerden zelf inspraken. De stemmen van de vrouwen klinken krachtig, soms ook fel. Jaspers besluit haar boodschap met een oproep: ‘Ik wil dat zorgorganisaties na gaan denken: willen ze mensen hulp bieden? Hoe kun je aandacht hebben voor de stress van je medewerkers? Hoe kan je ze meer houvast bieden? Wat doen zij om medewerkers met schulden te helpen en te ondersteunen En vooral: zien ze ons?’

Oplossingsrichtingen op 3 niveaus

De uitkomsten van dit onderzoek zijn relevant voor de grote maatschappelijke en politieke vraagstukken van deze tijd. Het laatste hoofdstuk van het boek beschrijft dan ook ‘oplossingsrichtingen’ op individueel, organisatorisch en politiek niveau (zie kader). Bovenal hopen de onderzoekers dat de portretten en verhalen in dit boek een denkproces op gang brengen. ‘Je laten raken is immers de eerste stap naar verandering’, weet Duijs.

De goede voelsprieten van laagopgeleide zorgmedewerkers

De 4 vrouwen uit het boek willen hier graag bij helpen. Samen willen ze workshops gaan geven aan zorgprofessionals, HRM-professionals en bedrijfsartsen in de ouderenzorg. De 8 foto’s reizen dan als fototentoonstelling mee. Duijs geeft toe ‘verrast’ te zijn door de voelsprieten van deze ouderenzorgmedewerkers. ‘Er wordt vaak gezegd dat mensen met een kortere opleiding minder verbaal zijn, maar niets is minder waar. Zij zijn ongelooflijk scherp, slim en mondig. Ik heb zo vaak uitspraken opgeschreven die zo raak zijn. En hun neus voor actuele thema’s is geweldig.’