Toegankelijk stemmen: 'Er is nog veel te doen'

Er zijn nog flink wat stappen nodig voor de inclusieve samenleving waar Nederland zich met het VN-verdrag Handicap aan heeft gecommitteerd. Toch merken betrokkenen dat het besef groeit dat écht inclusieve verkiezingen niet kunnen zonder innovatie vanuit ervaringskennis.

Ton van Weerdenburg, projectleider Verkiezingen bij de Oogvereniging, kan zelfstandig en met behoud van zijn stemgeheim stemmen dankzij de komst van de stemmal. Door het stembiljet in dit hulpmiddel te plaatsen, kunnen mensen met een visuele beperking zelf hun gewenste rondje rood maken. Er zijn nu zo’n 80 gemeenten met een stembureau waar een stemmal beschikbaar is, op een totaal van 345 gemeenten met in totaal een kleine 10 duizend stemlokalen. Van Weerdenburg: ‘Stemmen met behoud van mijn stemgeheim, net als ieder ander, geeft een gevoel van gelijkwaardigheid.’

‘Een mooie ontwikkeling, maar er is nog veel meer nodig’, stelt Dennis van Scherpenzeel, programmamanager Toegankelijkheid bij Kennis Over Zien (zie kader). ‘Iedere verkiezing concluderen we weer dat stemmen toegankelijker moet, maar we maken met zijn allen te kleine stappen. Als we echt inclusievere verkiezingen willen, moeten we daar continu aan werken en ook durven innoveren. Wij houden het onderwerp daarom op de kaart, ook als er geen verkiezingen zijn.’ Zo maakte een onderzoek van Kennis Over Zien eind vorig jaar duidelijk welke uitdagingen mensen met een visuele beperking ervaren tijdens het stemproces.

Ervaringskennis als basis

Kort na de Tweede Kamerverkiezingen van 2021 haalde dit onderzoek ervaringen op bij ruim 200 mensen met een visuele beperking. Van Weerdenburg vertelt over de insteek: ‘Bij verbeteracties focussen we vaak alleen op de toegankelijkheid van het stembureau, maar het onderzoek heeft uitgewezen dat er veel meer bij komt kijken. Dat begint al met de stempas, die is namelijk onleesbaar. Maar ook partijprogramma’s, hoe neem je die tot je? Dan de dag van stemmen zelf, kun je überhaupt bij het stembureau komen? En weten vrijwilligers daar wat wel en niet mag?’

Vanuit deze brede blik op het hele stemproces, blijken de verkiezingen eigenlijk net zo ontoegankelijk als in 2017. Een vijfde van de deelnemers geeft aan het stembureau niet zelfstandig te kunnen bereiken. 42% geeft aan de verkiezingen niet of helemaal niet toegankelijk te vinden. Vooral de stempas (45%) en de kandidatenlijst (60%) worden als ontoegankelijk ervaren. Daarnaast klinken er verbeterpunten wat betreft de behulpzaamheid, bekwaamheid en kennis van de medewerkers van het stembureau.

Samen uitvinden wat nodig is

Het onderzoek benadrukt dus (nog steeds) de noodzaak om het bestaande proces toegankelijker te maken. Volgens Van Scherpenzeel is dat heel goed, maar niet genoeg: ‘Om de verkiezingen inclusief te maken voor alle slechtziende en blinde mensen in Nederland, zullen we het daar niet mee redden. Daar zijn namelijk substantiële vernieuwingen in het verkiezingsproces voor nodig. Hoe die eruit moeten zien, kunnen we alleen met elkaar onderzoeken en vormgegeven. Dat vraagt om lef en experimenten, met ervaringsdeskundigen en expertiseorganisaties.’

Briefstemmen

Als voorbeeld van zo’n vernieuwing noemt hij briefstemmen. In 2021 was dit vanwege corona mogelijk voor personen ouder dan 70 jaar. ‘Veel mensen met een visuele beperking ervaarden het als een uitkomst, aangezien ze nu thuis zelfstandig konden stemmen zonder hun stemgeheim prijs te hoeven geven en hoefden ook niet te reizen.’ Van de personen die per brief gestemd hebben, wil 56% dit graag tijdens de volgende verkiezingen weer. 26 % blijft de wens houden om digitaal te stemmen. Van Weerdenburg noemt dit nu nog ‘toekomstmuziek’, maar hoopt dat het ooit mogelijk is.

Actieplan Toegankelijk Stemmen

De resultaten van het onderzoek van Kennis Over Zien zijn meegenomen in de meest recente versie van het Actieplan Toegankelijk Stemmen. Dit plan is opgesteld door de betrokken ministeries van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) en Volksgezondheid, Welzijn en Sport(VWS), de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG), de Nederlandse Vereniging voor Burgerzaken (NVVB) en de Kiesraad. ‘In juni zitten we weer met het ministerie om de tafel om te evalueren hoe het tijdens de gemeenteraadsverkiezingen is gegaan en wat er nodig is om meer gemeenten in beweging te krijgen’, vertelt Van Scherpenzeel.

Iets waar ook de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) een rol in probeert te spelen, vertelt juridisch adviseur Hanneke van Katwijk. Dit gebeurt met inspiratie en kennisdeling, bijvoorbeeld met webinars en de net geactualiseerde handreiking Toegankelijk Stemmen. ‘Het begint voor gemeenten met goed weten wat er speelt en wat er nodig is. Het is belangrijk dat we dit doen met de mensen waar het over gaat. Zij leven de ervaring elke dag. Daar willen we gemeenten bewust van maken zodat ze aan de hand van goede voorbeelden zelf ook actie kunnen ondernemen.’

Proefstemmen zorgt voor meer bewustwording en nieuwe inzichten

In 5 - van de in totaal 345 - gemeenten waar Kennis Over Zien mee samenwerkte richting de gemeenteraadsverkiezingen van 16 maart vond proefstemmen plaats. ‘Wij kunnen wel zeggen hoe het moet, maar alleen samen kunnen we vormgeven op welke manier dat mogelijk is’, vertelt Van Scherpenzeel. In Leeuwarden, Apeldoorn en Utrecht is samen met ervaringsdeskundigen proef gestemd. Van Scherpenzeel: ‘Daar is veel van geleerd. Soms wees een medewerker bijvoorbeeld een looprichting aan. Niet bewust natuurlijk, maar diegene beseft op dat moment wel dat dat voor een visueel beperkt persoon niet handig is.’

Het proefstemmen heeft gezorgd voor meer bewustwording bij gemeenten en medewerkers van de uitdagingen en behoeftes voor mensen met een visuele beperking. Ook is er meer inzicht in de informatie die kiezers vooraf nodig hebben en hoe een gemeente deze toegankelijk aan kan bieden. Daarnaast maakte het duidelijk dat mensen met een visuele beperking in het stembureau zaken nodig hebben als verlichting, routemarkering, bewegwijzeringsborden en passende bejegening. Deze resultaten zijn verwerkt in een toolbox voor alle gemeenten, verspreid door de organisaties van Kennis Over Zien en het ministerie van Binnenlandse Zaken.

Veranderingen zijn al zichtbaar

Ondertussen ziet Van Katwijk mooie ontwikkelingen. Zo was er in Utrecht tijdens de laatste landelijke verkiezingen al een gebarentalig stembureau op initiatief van een bewoner, net als een extra toegankelijk stembureau in Amersfoort. Een gemeente ontwikkelde voor afgelopen verkiezingen een prikkelarm stembureau. Van Katwijk licht toe: ‘In eerste instantie draaide toegankelijk stemmen erg om het kunnen binnenkomen van de locatie. Het VN-verdrag Handicap laat zien dat er veel meer nodig is. Het is een democratisch recht dat iedereen kan stemmen. Daar moeten we samen aan blijven werken.’

Van Weerdenburg kan dit alleen maar beamen. ‘We kunnen wel heel hard roepen dat Nederland inclusief moet worden, maar daarvoor zullen we toch eerst Artikel 1 van onze Nederlandse Grondwet moeten kunnen waarborgen: Iedereen die zich in Nederland bevindt, moet in gelijke gevallen gelijk worden behandeld. Dat geldt ook voor stemmen, liefst zelfstandig en met behoud van stemgeheim. Het is de basis. Dat moeten we met de juiste kennis en wil om te veranderen toch samen voor elkaar kunnen krijgen?’

Stemmen in Apeldoorn

Apeldoorn is een van de gemeenten waar Kennis Over Zien deze verkiezingen mee heeft samengewerkt. Guido Kesler - bewoner van Apeldoorn en zelf slechtziend - ging daar stemmen op 16 maart. In onderstaande video is te zien hoe het stemmen Guido verging en welke stappen de gemeente naar aanleiding van het onderzoek wil doorvoeren.

Lisa Hinderks uit Utrecht is doof

Lisa nam initiatief voor een gebarentalig stembureau voor doven en slechthorenden in Utrecht. Zo’n bureau is volledig bemenst door mensen die gebarentaal spreken en zelf ook doof of slechthorend zijn. Lisa: ‘Niet alle informatie over de verkiezingen is voor mij toegankelijk. Informatie over de stemprocedure, of hoe uiteindelijk de stemmen worden geteld, is niet opgesteld in Nederlandse Gebarentaal (NGT). Datzelfde geldt voor veel verkiezingsprogramma’s. Het is prettig om je op het stembureau geen zorgen te hoeven maken over de communicatie. Ik heb zelf ervaren dat het veel stress op kan leveren, wanneer mensen mij niet snappen. Het is fijner om ontspannen naar het stembureau te kunnen gaan, zonder zorgen of mensen je wel begrijpen. Een visualisering van de stemprocedure kan helpen. Net als eventueel een paar basisgebaren leren. Mondkapjes maken liplezen onmogelijk en zijn voor doven en slechthorenden heel ontoegankelijk, het is goed om daar bewust van te zijn. Dit jaar stem ik net als tijdens de Tweede Kamerverkiezingen weer in het gebarentalig stembureau in Utrecht, waar ik zelf stembureaulid ben. Ik heb er zin in!’

Henry Steur uit Apeldoorn heeft een visuele beperking

‘Ik ga altijd naar dezelfde, bekende plek om te stemmen. Ik ken de weg en vraag bij het stembureau of iemand mee wil lopen om het goede rondje in te vullen. Ik hoor dat er weleens discussies kunnen ontstaan of dit mag, maar bij mij is dat nooit gebeurd. Na afloop stel ik nog een controlevraag om dubbel te checken of het goed is gegaan. Mensen die meer hechten aan hun stemgeheim kunnen gebruik maken van een stemmal. Voor mij is dat niks, ik vind het te veel gedoe. Dat komt ook omdat de stemmal niet overal ligt. Dan moet je eerst uitzoeken waar je heen kunt en een reis ondernemen. Dat maakt het voor mij alleen maar ingewikkelder. Het zou het mooiste zijn als we digitaal zouden kunnen stemmen. Dat is voorlopig nog toekomstmuziek. Dus ik ga komende verkiezingen gewoon weer naar mijn eigen vertrouwde stembureau. Nu nog even uitzoeken op wie ik mijn stem ga uitbrengen.’

 

Linda Pasqual-van der Landen uit Enschede heeft een cerebrale parese

‘Looproutes. In coronatijd zijn ze overal, maar voor mij zijn ze soms onhandig. Ik kan niet goed lopen zonder ondersteuning, dus zet mijn fiets zo dicht mogelijk bij de ingang. Ik kom dan liever niet aan de andere kant van het gebouw weer buiten. Om dat tijdens de laatste keer dat ik ging stemmen te voorkomen, ben ik tegen de richting in teruggelopen. Dat zorgt dan wel voor wat scheve ogen. Als het gaat om toegankelijkheid voor mensen met een fysieke beperking is de rolstoelgebruiker vaak het ijkpunt. Natuurlijk is het heel goed dat er voor hen een verlaagd stemhokje is. Maar daarmee zijn we er niet. Het is niet gemakkelijk om het voor iedereen goed te doen, maar het helpt al als mensen zich ervan bewust zijn dat een fysieke beperking hebben veel meer kan betekenen. Iets bijdragen kan heel simpel zijn, zoals een stoeltje waarop je even kunt zitten als de rij lang is. Het gaat volgens mij gewoon om doen. Als we allemaal deelnemen aan de maatschappij krijgen we allemaal steeds meer ervaring in hoe we goed met elkaar kunnen omgaan. Kijk naar elkaar als mens. Niet als mens met of mens zonder beperking. Daar is werk aan de winkel voor ons allemaal. En dat is echt niet alleen maar lastig. Het is vooral ook interessant. Als we daar stappen in weten te maken, zien we dat vanzelf terug in de stemlokalen.’

Andries Lever uit Lexmond heeft autisme

‘Ik ga altijd stemmen, maar mis toegankelijke informatie. Het is voor mij belangrijk welke partijen opkomen voor ouderen of mensen met een beperking. Ik hoor om me heen dat ik niet de enige ben die slecht aan informatie komt. Soms gooien mensen hun stempas zelfs weg. Mijn tip is dan ook om te zorgen dat informatie voor iedereen toegankelijk is. Daarmee bedoel ik niet alleen online. Internet werkt niet voor iedereen. Een toegankelijke folder of huis aan huisbezoek is veel duidelijker. Dat gebeurt bijna niet meer. Ik zal dit keer daarom stemmen op dezelfde partij als bij de landelijke verkiezingen. Eenmaal in het stembureaus gaat het prima. Het stembiljet vind ik wel heel ingewikkeld en groot. Ook zou het goed zijn als iedereen hulp kan krijgen in het stemhokje. Nu mag dat volgens de Kieswet alleen bij mensen met een fysieke beperking. Gelukkig wordt er op kleine schaal geëxperimenteerd met hulp aan mensen met een verstandelijk beperking of die laaggeletterd zijn. Ik hoop dat dat straks overal mag.’

Meer lezen over dit thema

• Vooruitblik op de verkiezingen: ‘Veel Nederlanders kampen met obstakels bij het stemmen’
• Interview: 'Kiezen wordt steeds toegankelijker, maar gekozen worden..?'
• Ga naar de themapagina over politieke participatie