Op weg naar concrete en waardevolle reflectie binnen de huisartsenopleiding

Schaepkens licht toe waarom dit nodig is: ‘Binnen de huisartsenopleiding vindt iedereen dat reflectie belangrijk is en er worden veel tijd en middelen ingezet voor reflectie. Toch ervaren haios (huisartsen in opleiding) reflectie als ‘vaag’ of een keurslijf. Zo blijkt enerzijds dat niet alle haios dezelfde activiteiten herkennen als reflectie, en dat anderzijds voor sommigen de hoeveelheid reflectieactiviteiten voor de studie de eigen reflectie in de weg staat.’ Reden om vanuit de praktijk in kaart te brengen hoe reflectie er binnen de huisartsopleiding uitziet.

Een marsmannetje. Zo voelde Sven Schaepkens zich weleens als filosoof en literatuur-wetenschapper in de medische wereld. Dat die blik helpt om wat vanzelfsprekend lijkt te bevragen, heeft hij ervaren als promovendus Onderzoek van Onderwijs bij de Afdeling Huisartsgeneeskunde aan het Erasmus MC in Rotterdam.

Daar werkt hij nu bijna 4 jaar samen met dr. Mario Veen, dr. Anne de la Croix en prof. dr. Patrick Bindels  aan een onderzoek over reflectie binnen de huisartsenopleiding, genaamd How do residents reflect in practice? Building an evidence base for meaningful reflection education in General Practitioners' specialty training. Daarvoor analyseert Schaepkens tientallen concrete reflectiemomenten opgenomen op video; de groepsreflectie van meerdere haios en docenten en individuele leergesprekken met de opleider. Schaepkens heeft de videopnames getranscribeerd en geanalyseerd.

Deze datasets maken duidelijk over welke onderwerpen haios reflecteren en welke competenties ze daarbij inzetten. ‘Verder hebben we niet vanuit bepaalde theorieën gewerkt, maar gaan in de data op zoek naar patronen: welke strategieën zetten zij in om tot reflectie te komen,’ licht de promovendus toe.

Zo hebben de onderzoekers het in een eerder artikel bijvoorbeeld over ‘reflectieve zombies’. Hiermee bedoelen ze studenten die alle stappen van reflectie doorlopen en bijvoorbeeld keurige portfolio’s schrijven, zonder dat er van binnen iets gebeurt. Dit is, zo stellen de onderzoekers, frustrerend voor zowel docenten als studenten en zorgt voor reflectiemoeheid in het onderwijs.

Daarnaast zijn er een aantal focusgroepen gehouden met 1^e en 3^e jaars haios. In eerste instantie wilden de onderzoekers audiodagboeken gebruiken, maar dat lukte niet vanwege de drukte in de huisartsenpraktijk door corona. Hier ziet de promovendus een les: ‘Achteraf gezien heb ik heel lang vastgehouden aan het oorspronkelijk idee van die audiodagboeken. Nu denk ik dat je bij zo’n situatie van overmacht beter sneller kunt schakelen naar een passend alternatief.’

De focusgroepen bleken een goede manier om de ervaringen van de huisartsen in opleiding    op te halen. Ze gingen met elkaar in gesprek over hun opleiding en ervaring met reflectie. Hieruit bleek dat zij reflectie soms als keurslijf ervaren. ‘Er is dan al gereflecteerd in een gesprek, waarna studenten nog een verslag moeten schrijven. Ze tonen dan eigenlijk opnieuw dat ze kunnen reflecteren, terwijl de waardevolle reflectie voor henzelf al eerder heeft plaatsgevonden.’

Ook blijkt dat studenten niet altijd helder hebben wat voor hen reflectie is. ‘Voor de een is reflectie alleen het schrijven aan een portfolio. De ander ziet ook het terugkijken van video’s met de opleider als reflectie. Terwijl ze wel moeten werken met een soort standaard programma’, vertelt Schaepkens. ‘Het is de vraag hoe je dat beter kunt differentiëren.’

De overige datasets zijn nog in de analysefase, daar kan de onderzoeker nu niets over zeggen. Wel benadrukt hij dat de conclusies zullen gaan over ontdekte patronen en reflectiestrategieën en níet over welke reflectiemethode nou het meest effectief is, of juist niet. ‘We zijn niet aan het meten met een controlegroep. We willen laten zien hoe reflectie nu plaatsvindt. Dat willen we straks, als de resultaten bekend zijn, teruggeven aan docenten, opleiders en haios.’

Spannend vindt hij dit wel, in een veld waar onderzoek meestal gericht is op heel concrete resultaten, bijvoorbeeld of een behandeling wel of niet werkt.

Wij willen een soort staalkaart kunnen laten zien van de verschillende vormen van reflectie die er zijn en op welke manieren haios deze gebruiken.

‘Daarbij willen we juist de diversiteit laten zien. En hoe we soms gefixeerd zijn  op bepaalde vormen en denkbeelden over reflectie. Vormen waarvan we van studenten horen dat die voor hen niet altijd waardevol zijn.’

Het presenteren van de resultaten, naar verwachting eind 2023, gebeurt in de vorm van wetenschappelijke papers, maar ook door workshops te geven aan docenten en haios. ‘En ja, daar zal ook best weleens weerstand zijn naar aanleiding van onze manier van onderzoek die niet gericht is op het bewijzen van de meest effectieve vormen van reflectie. We bieden de opleiding en studenten wel inzicht in wat zij al in de praktijk doen als ze zeggen dat ze reflecteren, en wanneer zij zeggen dat het waardevol is. Daarmee willen we de opleiding, docenten en haios ondersteunen in het maken van onderwijskundige keuzes over reflectie in de opleiding.’