Maak ruimte voor gezondheid

Het PARTIGAN-consortium bestaat uit Wageningen University & Research, Vrije Universiteit Amsterdam - Psychologie, Radboud Universiteit - Geesteswetenschappen, Pharos, Gemeente Arnhem, Gemeente Nijmegen, Staatsbosbeheer, IVN - Instituut voor Natuureducatie en Duurzaamheid, Bindkracht10, Groen Arnhem, Provincie Gelderland, GGD Gelderland-Zuid, Opbouwwerk Nijmegen.

Coördinatie en regie is in handen van een kernteam dat bestaat uit vier onderzoekers van WUR. De partners werken op verschillende onderdelen samen. De onderzoekers krijgen bijvoorbeeld hulp van Pharos bij het aanpassen van een vragenlijst voor de doelgroep, en van de GGD of gemeente om de vragen in lijn te brengen met bestaande monitors. GroenArnhem en het IVN steunen juist weer bij de netwerk- en communicatietaken, en beide gemeenten selecteren samen met het kernteam de onderzoekslocaties. Tijdens consortiumbijeenkomsten stemmen de partners samen de activiteiten af.

Het consortium deelt kennis in een lerend netwerk waarin ook de groen-, gezondheids- en maatschappelijke partners deelnemen.

Het project bestaat uit twee fasen.

In de eerste fase heeft het onderzoeksteam een regionale kennisagenda opgesteld die aansluit bij de kennisbehoefte van de gemeenten Arnhem en Nijmegen. Dit deden ze door middel van een literatuurstudie en bijeenkomsten met sleutelfiguren, initiatiefnemers, betrokken bewoners en wijkregisseurs. Ook hield het team interviews en gesprekken met inwoners met lage SES en projectleiders van groene initiatieven en welzijnswerk.

De tweede fase bestaat uit een aantal deelonderzoeken

1. Casestudie: participatie bij en gebruik van groen in Nijmegen. Wat maakt dat mensen graag gebruik maken van openbaar groen? PARTIGAN onderzocht in 2019 het gebruik van vijf kleine parkjes in de gemeente Nijmegen die met verschillende vormen van bewonersparticipatie waren aangelegd. De onderzoekers keken daarbij naar de ervaringen van bewoners, het participatieproces, de waargenomen kwaliteit en het huidige gebruik.
   De gebruikte methoden waren diepte-interviews, foto-interviews en observaties.
2. Analyse bestaande burgerinitiatieven. Het team haalt kennis en ervaring op van bestaande lokale burgerinitiatieven die bezig zijn met groen in de wijk. Hoe betrekken ze inwoners, wat is hun interactie met de gemeente en wat is bepalend voor succes? En vooral: Wat is de betekenis voor deelnemers, o.a. qua gezondheid?
   De gebruikte methoden zijn interviews met initiatiefnemers en deelnemers, in combinatie met een uitgebreide vragenlijst onder deelnemers.
3. Herinrichting en vergroenen van wijken. Zowel in Arnhem als in Nijmegen is de gemeente bezig met het vergroenen en herinrichten van kwetsbare wijken. De inzichten uit de eerste deelstudies worden hierin meegenomen en de effecten gemonitord. De gebruikte methoden: voor- en nameting van gebruik en waardering van het groen onder inwoners in combinatie met monitoring en evaluatie van het participatieproces.
4. Uitwisseling kennis. Binnen het programma Maak Ruimte voor Gezondheid doen meerdere consortia onderzoek naar het effect van vergroening, groene burgerinitiatieven en het (stimuleren van) gebruik van groen. De consortia gaan de resultaten en inzichten delen.
5. Kennis delen en implementatie. Om te zorgen dat de kennis gebruikt en doorontwikkeld wordt, wordt een leernetwerk van groene burgerinitiatieven in kwetsbare buurten opgericht. Deze hebben jaarlijks contact met de betrokken gemeenten en relevante lokale partijen. Ook welzijnsmedewerkers krijgen een training hoe ze groen in hun werk kunnen integreren.
   Verder wordt de kennis gedeeld via wetenschappelijke publicaties, een netwerk-nieuwsbrief en provinciale en nationale netwerken. Ook krijgen de gemeenten steun bij de integratie van de resultaten in hun Omgevingsvisie.

Doelgroep van dit project zijn bewoners met een lage sociaaleconomische status, actieve bewoners en groene burgerinitiatieven. De doelgroep is voornamelijk bereikt via al bestaande en net gestarte groene burgerinitiatieven (met deelnemers uit de doelgroep) en het welzijnswerk.

Het project heeft tot nu toe een kennisagenda opgeleverd met daarin een conceptueel model rond gebruik van groen en gezondheidseffecten ervan.

Ook is het plan om het netwerk rond groeninitiatieven in Arnhem en Nijmegen te versterken met consortium Space2Move dat ook onderzoek doet in Arnhem en Nijmegen.

De belangrijkste conclusie uit de afgeronde casestudie: burgerparticipatie bij de inrichting van groen heeft een positieve invloed op het gebruik en de waardering ervan en bevordert het gevoel van eigenaarschap. Participatie leidt echter niet automatisch tot toegenomen sociale gezondheid zoals ontmoeting en buurtcohesie

Uit dit onderzoek naar het gebruik van de vijf parkjes blijkt ook dat de kwaliteit van groen niet altijd hoeft te leiden tot actief gebruik. Parkjes worden ook gewaardeerd om hun aanzicht en natuurfunctie.

En bepaald gebruik kan zorgen voor een hogere of lagere waargenomen kwaliteit van het parkje: een parkje wordt bijvoorbeeld beter gewaardeerd als er veel mensen doorheen lopen.
(Bij Concrete producten vind je de samenvatting van de resultaten).

Beoogd resultaat is inzicht krijgen in hoe je wijken zo kunt vergroenen en nieuwe groengebieden in de leefomgeving zo kunt aanleggen dat dit het gebruik van groen bevordert en daarmee gezondheidsachterstanden terugdringt. Hierbij staat de actieve rol van bewoners centraal: bij afronding van het project is er kennis over wat bewoners motiveert om met of in het groen bezig te gaan, en wat dit betekent voor hun gezondheid.

Projectgerelateerd

• Projectpagina ZonMw: Participatie in het groen in Arnhem en Nijmegen (PARTIGAN)
• Projectwebsite WUR
• Kennisagenda PARTIGAN: Participatie in het groen van Arnhem en Nijmegen: Samen werken aan groen voor gezondheid
• Filmpje 3e leernetwerkbijeenkomst waarin PARTIGAN aan bod komt.
• Tijdens de 3e leernetwerkbijeenkomst op 3 juli 2019 stonden de twee consortia uit Arnhem / Nijmegen centraal: Space2Move en PARTIGAN
• Verslagen van de startbijeenkomst (9 oktober 2018), 2e leernetwerkbijeenkomst (29 januari 2019) en 4e leernetwerkbijenkomst (27 januari 2020).
• Posterpitch Partigan leernetwerkbijeenkomst 27 januari
• Nieuwsbrief 4-2020: PARTIGAN in tijden van Covid-19

Publicaties

• Artikel website WUR: Groen: goed voor gezondheid
• Green participation as a strategy to tackle health inequities: exploring the perspectives on engagement of people with a low socioeconomic status in green citizen participation Auteur(s): Leonie Veltman Publicatiedatum: 22-03-2019

Het consortium GELIJK bestaat uit TU Eindhoven (penvoerder), Tranzo Tilburg University, Stichting Brainport Smart District, Gemeente Helmond, GGD Brabant Zuidoost, Coöperatie Slimmer Leven 2020, Peel Duurzaam Gezond en InnoSportLab Sport & Beweeg, en een lokale woningcorporatie en zorgorganisatie in regio Eindhoven.

Het Empathisch Ontwerp Framework vormt de basis voor het ontwikkelen van ontwerpprincipes voor een nieuwe wijk waarin ruimtelijke, sociale en technologische aspecten geïntegreerd worden. Met bestaande locaties als ‘living lab’ richt GELIJK zich op het ontwerpen van een ‘slimme’ wijk waarin technologische ontwikkelingen een belangrijke rol spelen, en waarin vooral ook de leefbaarheid van de ‘normale’ woonomgeving cruciaal is en geborgd moet zijn. Daarom worden de toekomstige bewoners, met name de kwetsbare groepen, nauw bij het project betrokken. Met het Empathisch framework wordt het ontwerpproces vanuit het perspectief van de gebruikers opgesteld, zodat de wijk wezenlijk aansluit bij hun behoeften.

Het framework kent vier fasen: Verkennen, Vertalen, Verwerken en Valideren, die ten grondslag liggen aan het opstellen van de vier kennisvragen binnen GELIJK.

De verkenningsfase (2018-2019) was gericht op het exploreren van het probleemveld met als centrale vraag: ‘Wat is een gezonde slimme wijk?’. Daaruit kwam met name naar voren dat het sociale aspect van gezondheid van essentieel belang is, vooral voor kwetsbare doelgroepen in de wijk. Vervolgens is er een studie gedaan naar passende woningtypologieën, voorzieningen en ontmoetingsplekken die in deze sociaal gezonde nieuw te bouwen wijk gerealiseerd moeten worden. Om tot een door alle partijen gedragen kennisagenda te komen, is op basis van de ruimtelijke context en de behoeften en opgestelde prioriteiten van de stakeholders een ‘kennisagenda’ opgesteld: ‘Het Kompas van gezonde slimme wijken. Een framework voor de ontwikkeling van een nieuwe gezonde en inclusieve wijk’.

In de tweede fase van het project (2019-2021) staat het vertalen en verwerken van de kennisvragen in de kennisagenda centraal en wordt gewerkt aan het meetbaar maken van de indicatoren waarmee een sociaal gezonde wijk gerealiseerd kan worden. Afhankelijk van de onderzoeksfase worden er naast de gebruikelijke methoden, zoals interviews en best practices, ook creatieve (bijvoorbeeld photovoice en Lego serious play), collaboratieve (zoals Asset-Based Community) en digitale (Digtal Twin, VR) methoden toegepast.

Collaborative Innovation Research zorgt ervoor dat alle stakeholders integraal worden betrokken bij het proces van de nieuwe wijk. Hierbij is gebruik gemaakt van de Evidence Informed Methode waarin kennis en expertise van stakeholders uit praktijk, beleid en wetenschap bij elkaar zijn gebracht.

Binnen het empathisch ontwerpen ligt de focus op het begrijpen van de eindgebruiker – het in de schoenen staan van de eindgebruiker – en op basis daarvan het ontwerp van de wijk maken. Ook de kwetsbare bewoners moeten zich thuisvoelen in de nieuwe slimme wijk waarin veel technische innovaties worden verwerkt. Het project focust zich daarom op mensen met een lage sociaaleconomische status. Deze doelgroep werd benaderd via de betrokken woningcorporaties.

Het project heeft tot nu toe een kennisagenda opgeleverd voor het ontwikkelen van een nieuwe slimme wijk, die sociaal gezond is. Deze kennisvragen zijn vertaald naar een tool om in de praktijk toe te passen. Het gaat om een aantal draaibare schijven. Door te draaien aan een schijf worden de definities van een nieuwe, slimme, sociale en inclusieve wijk, de geleerde lessen uit goede praktijkvoorbeelden én de kennisvragen zichtbaar.

Ook is er een overzicht van mogelijke ruimtelijke interventies opgesteld om ontmoeten en inclusie in de woonomgeving te verhogen.

Daarnaast wordt in een PhD-onderzoek (TU/e) gewerkt aan het ontwikkelen van een ‘Digital Twin’ van de te realiseren wijk. Dit is een onderdeel van een co-creatie tool met als doel om samen met bewoners tot een ontwerp te komen.  Via deze methode kunnen bewoners zich in een 3D-omgeving een beeld vormen van de nieuwe technologie in hun toekomstige wijk en daarop reageren.  

Ten slotte wordt er in Graduation studio’s door masterstudenten van Bouwkunde (TU/e) gewerkt aan praktische design solutions als vertaling van bovengenoemde indicatoren. Deze ontwerpoplossingen kunnen als uitgangspunt dienen voor de architect om deze wijk te ontwerpen.

Beoogde resultaten zijn een set ruimtelijke ontwerprichtlijnen en praktische oplossingen voor woonvormen, voorzieningen en ontmoetingsplekken in een sociaal gezonde wijk waarin slimme technologie een prominente rol speelt.

Ook wordt een eerste set van handvatten voor het stimuleren van integrale samenwerking tussen de betrokken partijen opgesteld.

GELIJK wil hiermee een Kompas opleveren met ontwerp- en realisatierichtlijnen voor een nieuwe slimme wijk waarin mensen met lage sociaaleconomische status zich thuis voelen.

Projectgerelateerd

• Projectwebsite ZonMw: Het kompas van GEzonde sLimme wIJKen (GELIJK)
• Kennisagenda GELIJK: ‘Ruimte voor gezondheid’; krachtenbundeling voor kennis over een omgevings-gerichte aanpak binnen de gezonde wijk van de toekomst
• Tijdens de 4e leernetwerkbijeenkomst op 27 januari 2020 stonden de twee zuidelijke consortia GELIJK en RuimteGIDS centraal
• Verslagen van de startbijeenkomst (9 oktober 2018), 2e leernetwerkbijeenkomst (29 januari 2019) en 3e leernetwerkbijeenkomst (3 juli 2019).
• Posterpitch GELIJK leernetwerkijeenkomst 27 januari
• Tool om de kennisvragen in de praktijk toe te passen.
• Een co-creatie tool voor het betrekken van gebruikers in het ontwerpproces (in ontwikkeling)
• Projectwebsite GELIJK
• Nieuwsbrief op website ZonMw
• Artikel website projectpartners: Brainport Smart District

In de media

• Artikel De Architect
• verschillende interviews zoals in het Eindhovens Dagblad, COBouw, en NPO-radio

Publicaties

• Mohammadi, M. (2019) ‘Een slimme woonwijk voor gezonder leven’. Geron, jaar 2019, Volume:21, Editie: 3.
• Najafi, P., Mohammadi, M., Le Blanc, P. (2020) Social and Spatial predictors of healthy neighbourhoods: Effects of homogeneous communities on active and healthy ageing, Journal of Environmental Research and Public Health (under review)

Overig

• 12 presentaties voor professionelen en eindgebruiker: zoals Mohammadi, M. (2019) ‘Shaping Smart Healthy Communities’, Keynote International Congress of Environmental Health, Lissabon, 26.09.2019

Consortium RuimteGIDS bestaat uit een kernteam van de Academische Werkplaats Publieke Gezondheid Limburg, Universiteit Maastricht – Gezondheidsbevordering, Universiteit Maastricht – ICIS, Zuyd Hogeschool, GGD Zuid-Limburg, Gemeente Maastricht en Gemeente Kerkrade, aangevuld met lokale partners: Projectbureau A2 Maastricht, gemeenten Maastricht en Kerkrade, provincie Limburg, wooncorporaties, IBA Parkstad, advies- ontwerp- en onderzoeksbureaus en Stadsnatuur Maastricht.

In de consortiumstructuur opereert het kernteam als motor door het uitvoerende werk te doen, de stuurgroep actief te betrekken en te informeren over de voortgang. Het kernteam is ook een bruggenbouwer tussen de verschillende partijen en zorgt voor uitwisseling van kennis en ervaring. De stuurgroep levert een actieve bijdrage op belangrijke momenten om draagvlak te waarborgen.

Het project bestaat uit twee fasen. In de eerste fase is een Kennisagenda opgesteld met als hoofdvraag: Hoe ondersteun je gemeenten en GGD’en om gezondheid mee te nemen in het ruimtelijk beleid en de omgevingsvisie. De projecten richten zich daarbij vooral op het faciliteren van sociaal contact, het creëren van mogelijkheden voor lichaamsbeweging en het stimuleren van participatie.

Om de kennisagenda op te stellen zijn verschillende methodieken gebruikt, zoals velddagen met partners, in gesprek gaan met professionals via ‘veldhospitaals’, een antropologische blik op de buurt en het gedrag van de inwoners bestuderen, door als onderzoeker drie maanden in de wijk te gaan wonen.

Het consortium is als kennispartner betrokken bij vier projecten: twee participatief ingestoken projecten in Kerkrade en twee projecten in Maastricht: de Groene loper en de Blauwe loper. Voor fase 2 wordt rond elk project een leergemeenschap met universiteit, hogeschool, GGD, gemeente, bewoners en andere betrokken partijen gevormd. De afgelopen maanden heeft het consortium veel tijd besteed aan een stakeholderanalyse, zodat de juiste mensen aan tafel zitten en er een gedragen, gezamenlijke leeragenda is. Bewoners worden nauw betrokken bij de planvorming onder meer door het maken van een participatief ontwerp volgens de methodiek van participatief actie-onderzoek. RuimteGIDS monitort de effectiviteit van deze aanpak en meet na realisatie van de ingrepen wat de gezondheidseffecten zijn.

Doelgroep van dit project zijn betrokken bewoners en professionals.

Voor het vinden van professionals schakelde het team het bestaande netwerk van onder andere GGD en gemeente in om de juiste personen te bereiken en te stimuleren. Voor inwoners bezochten de onderzoekers bijeenkomsten van inwonersgroepen. Zowel bij professionals als bij inwoners werd ook de sneeuwbalmethode gebruikt: de contactpersoon vragen naar mogelijk andere geïnteresseerden.

Het project heeft een Kennisagenda opgeleverd (zie ‘Concrete Resultaten’).

Verschillende partijen zijn zeer gemotiveerd om gezondheid als thema mee te nemen in de ruimtelijke planning. Ook raken veel bestaande stedelijke interventies, programma’s en plannen het onderwerp gezondheid. Dat biedt ruimte voor waardevolle synergieën (bijvoorbeeld meerwaarde in samenwerking) en 'meekoppelkansen' (bijvoorbeeld initiatieven op gebied van duurzaamheid koppelen aan gezondheid). In Maastricht wordt bijvoorbeeld al jaren veel aandacht geschonken aan duurzame vormen van mobiliteit, met voorrang voor wandelaars en fietsers. De betrokken partijen zijn zich er niet altijd evenveel van bewust dat de ingrepen op het gebied van duurzame mobiliteit ook een bijdrage kunnen leveren aan de gezondheid van inwoners in een bepaald gebied. Soms is daarvoor alleen nodig dat partijen (bv. marktpartijen, woningcorporaties, gemeente) zich meer verenigingen in het vormgeven van de leefomgeving, bijvoorbeeld via een betere planning van de infrastructuur (wandel- en  fietspaden).

De transdisciplinaire en actiegerichte onderzoeksbenadering is erop gericht om voor gemeenten en professionals bruikbare en toepasbare kennis te genereren en verspreiden. De ambitie is een interactieve Ruimtegids op te leveren: een digitale gids met concrete ontwerpprincipes en geleerde lessen over samenwerking bij ruimtelijk (her)ontwerp.

Projectgerelateerd

• Projectpagina ZonMw: Ruimte maken voor gezondheid in de stad (RuimteGIDS)
• www.ruimtegids.eu
• Kennisagenda RuimteGIDS fase 1
• Tijdens de 4e leernetwerkbijeenkomst op 27 januari 2020 stonden de twee zuidelijke consortia GELIJK en RuimteGIDS centraal
• Verslagen van de startbijeenkomst (9 oktober 2018), 2e leernetwerkbijeenkomst (29 januari 2019) en 3e leernetwerkbijeenkomst (3 juli 2019).
• Posterpitch RuimteGids leernetwerkbijeenkomst 27 januari

Het kernteam van IGLO Utrecht bestaat uit de Universiteit Utrecht, het UMCU en de gemeente Utrecht, aangevuld met relevante partners als Stichting Utrechtse Woningcorporaties, RIVM, Hogeschool Utrecht, Leidsche Rijn Julius Gezondheidscentra, architectenbureau PosadMaxwan en Staatbosbeheer.

In fase 2 worden de gezondheidseffecten geëvalueerd van concrete ingrepen in de leefomgeving die door partners uit het consortium worden uitgevoerd in Overvecht, Utrecht. Hiervoor heeft het kernteam, naast het regelmatige overleg met het hele consortium op strategisch managementniveau, nu ook veel vaker en intensiever contact met hun collega’s die werken aan de uitvoering in de wijk Overvecht.

Het project bestaat uit twee fasen.

In fase 1 is een kennisagenda opgesteld op basis van de kennisbehoefte van de consortiumleden in combinatie met een wetenschappelijk overzicht van kennishiaten op het terrein van gezondheidseffecten van (ingrepen in) de leefomgeving. De kennisagenda heeft als hoofdvraag: “welke maatregelen in de leefomgeving die worden genomen in de context van inbreiding, dragen bij aan de bevordering van de gezondheid van kwetsbare bewoners?”

Ook heeft het consortium criteria opgesteld voor wat moet worden verstaan onder ‘potentieel kansrijke interventies’, en is er een overzicht gemaakt van casussen die de komende jaren in Utrecht uitgevoerd gaan worden. In gezamenlijk overleg zijn er vier concrete gebiedsontwikkelingen geselecteerd, die in fase 2 zullen worden bestudeerd.

In fase 2 gaat het team bestuderen of veranderingen in de gebouwde en sociale omgeving leiden tot kleinere verschillen in gezondheid tussen wijken, door:
a) beter te begrijpen hoe deze veranderingen met elkaar samenhangen en leiden tot gezondheidsverschillen,
b) te experimenteren hoe de (beleving van de) omgeving gedetailleerd te meten, en
c) te inventariseren wat kansrijke mogelijkheden zijn de omgeving te veranderen.
 
Deze doelen komen stuk voor stuk aan bod tijdens de vier evaluatiestudies van de gezondheidseffecten van concrete ingrepen in de leefomgeving in Overvecht, te weten:

1. Sociaal renoveren
2. Groene lint
3. Sloop- en nieuwbouw van een 10-hoog flatgebouw
4. Toegankelijkheid en gebruik van Gagelbos en Noorderpark

Om te zorgen dat de onderzoeksresultaten praktisch toepasbaar zijn en aansluiten bij de kennisbehoefte van relevante stakeholders, zoals inwoners, professionals en beleidsmakers, worden deze groepen nauw betrokken bij het interpreteren van de resultaten van het onderzoek en de vertaling hiervan in praktische handvatten voor aanpassingen in de leefomgeving die de gezondheid van kwetsbare inwoners ten goede komen.

Doelgroep van dit project zijn de bij de ingrepen betrokken (kwetsbare) bewoners.

In fase 2 bestudeert het consortium hoe de gezondheid van inwoners van Overvecht verandert door de onder Aanpak genoemde vier ingrepen in hun leefomgeving, met speciale aandacht voor de gezondheid van kwetsbare inwoners.
 
De uitvoering van de ingrepen verloopt gefaseerd. Voorjaar 2020 stond met name in het teken van het opzetten en starten met de evaluatie van de gezondheidseffecten van ‘sociaal renoveren’. De bewoners van de te renoveren 10-hoog flat hebben veel problemen, zoals betalingsachterstanden, beperkte (taal)vaardigheden, gedragsproblemen, etc. Het consortium werkt voor het onderzoek onder de bewoners samen met de betrokken woningcorporatie, sociaal makelaars, de gemeentelijke dienst Werk & Inkomen en de klankbordgroep van bewoners. Zij informeren de onderzoekers nu over de mogelijkheden en belemmeringen van de bewoners en adviseren over de beste manier om hen te interviewen.

Vanwege de coronamaatregelen zijn de plannen voor persoonlijke huisbezoeken en persoonlijke gesprekken vervangen voor telefonische interviews waarvoor goed getrainde interviewers zijn ingezet met veel ervaring in het voeren van gesprekken met bewoners in vergelijkbare achterstandssituaties (veelal ook woonachtig in Overvecht)

Het project heeft tot nu toe een kennisagenda opgeleverd. (zie ‘Concrete Resultaten’). Het onderzoek is nog in de beginfase.

1. Integratie van bewijs: het samenbrengen van alle informatie en ervaring en kennis opgedaan in de evaluatie van de vier omgevingsinterventies. Het consortium wil leren hoe systeemmodellen en de verzamelde data samen gebruikt kunnen worden om de impact van omgevingsingrepen in achterstandswijken te evalueren. Ook wil het consortium kennis opdoen over welke omgevingsinterventies werken om de gezondheid van kwetsbare inwoners te verbeteren en welke niet of in minder mate. Dit alles geeft antwoord op de kennisagenda die het IGLO Utrecht consortium in fase 1 heeft opgesteld.
2. Interpretatie en toepassing van de onderzoeksresultaten door het vertalen van wetenschappelijke kennis naar handvatten voor praktische implementatie. Het is belangrijk dat de gegenereerde kennis wordt ontwikkeld in lijn met de behoeften van betrokken stakeholders. Het consortium maakt daarvoor gebruik van de contacten van de diverse consortiumpartners in verschillende netwerken in de buurt, zoals beleidsmakers, uitvoerende partners en bewoners die betrokken zijn bij de bestudeerde interventies. Zij worden gedurende het hele proces betrokken om zo continu de toepasbaarheid van de resultaten te controleren en het evaluatieonderzoek waar nodig aan te passen. Hun kennisbehoefte was de basis voor de kennisvragen in de kennisagenda (fase 1). Deze stakeholders zullen in fase 2 worden betrokken bij het interpreteren en verspreiden van de resultaten. Hierbij wordt zo veel mogelijk aangesloten bij al bestaande groepen en overleggen, zoals klankbordgroepen van bewoners van bepaalde flats en de coalities die worden gevormd rondom de wijkenaanpak Samen voor Overvecht om te voorkomen dat zowel bewoners als professionals te veel worden gevraagd.

Projectgerelateerd

• Projectpagina ZonMw: Hoe zorg je voor kleinere gezondheidsverschillen, aan de hand van veranderingen in sociale en gebouwde omgeving?
• Kennisagenda IGLO Utrecht: Naar een omgevingsstrategie voor het verkleinen van gezondheidsverschillen in Utrecht: een systeembenadering
• Verslagen van de startbijeenkomst (9 oktober 2018), 2e leernetwerkbijeenkomst (29 januari 2019), 3e leernetwerkbijeenkomst (3 juli 2019) en 4e leernetwerkbijeenkomst (27 januari 2020)
• Posterpitch IGLO leernetwerkbijeenkomst 27 januari

Binnen het consortium bestaat het kernteam uit de Rijksuniversiteit Groningen (waar het Kenniscentrum Architectuur, Stedenbouw en Gezondheid is ondergebracht, dat wordt gedragen door de Faculteit der Letteren, de Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen en het UMCG), UMC Groningen, gemeente Groningen (waaronder Atelier Stadsbouwmeester), Wijkraad Paddepoel, TU Delft en GGD Groningen. Andere partners in het consortium zijn o.a. WIJS en Platform GRAS.

Het project bestaat uit twee fasen.

In de eerste fase is gekeken naar beschikbare kennis en lacunes. Er is weliswaar al veel kennis over de invloed van de fysieke omgeving op gezondheid, maar de praktische vertaling naar interventies ontbrak: de kennis van de ontwerpende disciplines over het creëren van een gezonde leefomgeving wordt nog niet ingezet. Ook is het toetsen van interventies lastig, omdat ingrepen niet zo eenvoudig uit te voeren zijn.

In een pilot testte het project een werkwijze waarmee beide lacunes konden worden ingevuld. Het consortium koos daarvoor een overzichtelijk vraagstuk: ‘Hoe vergroten we de bereikbaarheid van het winkelcentrum, zodat deze aantrekkelijker wordt voor oudere buurtbewoners om ernaar toe te lopen of te fietsen?’ In de pilot bracht het Atelier van de Stadsbouwmeester Groningen de kennis van de ontwerpers in. Ook werden de bewoners van Paddepoel betrokken bij oplossingen en konden zij mogelijke interventies toetsen en evalueren. Om dit mogelijk te maken werden stedenbouwkundige ingrepen met behulp van virtual reality-brillen getoond aan de bewoners. Zo konden zij op een heel interactieve manier feedback geven op de ontworpen interventies.

Na deze testfase heeft het consortium het project opgeschaald tot de hele wijk. Het project is niet langer alleen gericht op ouderen, maar op oplossingen voor alle leeftijden. Op de nieuwe locaties in de wijk wordt niet alleen het thema gezond bewegen onderzocht, maar ook andere thema’s gerelateerd aan gezond gedrag, zoals sociale ontmoetingen en het bezoeken van groen.

Bewoners, wijkexperts en stedenbouwkundigen denken mee over geschikte locaties in de hele wijk voor deze tweede fase. Net als in de pilot zullen stedenbouwkundige ingrepen voor deze locaties met behulp van virtual reality-brillen aan de bewoners getoond.

Doelgroep van dit project zijn de buurtbewoners.

In UDIHiG zit de voorzitter van de wijkraad van Paddepoel in het kernteam. Hij weet wat voor mensen er in de wijk wonen en hoe die het best kunnen worden benaderd. Daarnaast is het soms nodig om andere bewoners bij het onderzoek te betrekken.

Daarvoor gebruikte het team de volgende methodes:

• Flyers door brievenbussen.
• Studenten wijkbewoners laten benaderen op openbare plekken in de wijk.
• Wijkbewoners benaderen via bestaande netwerken in de wijk of via personen die bij de bewoners al bekend waren.

Hierbij is in de eerste fase op ouderen gefocust. Studenten en organisaties hebben dit als opdracht meegekregen en bij het flyeren zijn woningen gekozen waarvan het bekend is dat er veel ouderen wonen.

Het project heeft een Kennisagenda opgeleverd. (zie ‘Concrete Resultaten’)

In de pilotfase heeft het onderzoek ontwerpvarianten opgeleverd voor het gebied rondom het wijkwinkelcentrum (Winkelcentrum Paddepoel). Deze ontwerpen zijn tot stand gekomen met o.a. de inbreng van de betrokken bewoners, en besproken met de wijkwethouder. De resultaten zijn gepresenteerd aan de wijk tijdens een bijeenkomst in woonzorgcentrum Bernlef, midden in de wijk.

Ook is er een Summer School georganiseerd bij de RUG (Urban Strategies for Health Promotion), waar het thema van het project centraal stond en waar het project ook een prominente rol had.

De pilot was ook een experiment voor hoe je VR in kunt zetten om bewoners inbreng te laten leveren op ontwerpvraagstukken. Op dit gebied is nu al de nodige kennis en ervaring opgedaan.

De beoogde resultaten zijn:

• Meer kennis krijgen over welke stedenbouwkundige ingrepen in Paddepoel een positieve of een negatieve invloed op de leefstijlen en gezondheid van de bewoners hebben.
• Meer kennis krijgen over hoe de VR-methodiek kan worden gebruikt om bewonersparticipatie te versterken bij stedenbouwkundige vraagstukken.
• Alle bevindingen vertalen in een analyse- en interventiemodel dat ook in gelijksoortige wijken in Groningen, Nederland of het buitenland kan worden gebruikt.

Projectgerelateerd

• Projectpagina ZonMw: Urban Design for improving health in Groningen (UDIHiG)Kennisagenda UDIHiG: Urban Design for Improving Health in Groningen
• Kennisagenda UDIHiG: Urban Design for Improving Health in Groningen
• Verslag 2e leernetwerkbijeenkomst (29 januari 2019) waarin UDIGHiG centraal stond
• Verslagen van de startbijeenkomst (9 oktober 2018), 3e leernetwerkbijeenkomst (3 juli 2019) en 4e leernetwerkbijeenkomst (27 januari 2020)
• Posterpitch UDIHIG Noord leernetwerkijeenkomst 27 januari
• Stedenbouwkundige interventies pilotfase - Deze ontwerpen zijn gemaakt t.b.v. het onderzoek en zijn niet bedoeld voor uitvoering
• Video over het gebruik van Virtual Reality en samenwerking met de bewoners

Publicaties

• VR/AR in Urban Design Education and Research - abstract ingediend (en geaccepteerd) bij ADR19 en MAB20
• Abstract ingediend (en geaccepteerd) bij het 16th World Congress on Public Health 2020.

In de media

1. Krantenartikel Wijkkrant Nummer 1 (o.a. Paddepoel) – Maart 2019: Ontwikkelingen in Paddepoel
2. Krantenartikel Wijkkrant Nummer 1 (o.a. Paddepoel) – Oktober 2019: UDIHIG: het resultaat van een jaar onderzoek
3. Artikel NIEUWS Gemeente Groningen: Bewoners zetten zich in voor toekomstbestendige wijk
4. Artikel OOG: In 3D door 'toegankelijk en leefbaar' winkelcentrum Paddepoel

Binnen het consortium bestaat het kernteam uit de Radboud Universiteit, Radboud UMC en Bureau Uum. De overige partners zijn GGD Gelderland-Zuid, Gemeente Nijmegen, Provincie Gelderland, Gemeente Arnhem, Health Valley Netherlands, The Economic Board, Staatsbosbeheer, Woningbouwcorporaties Vivare & Talis, ESRI Nederland en BPD gebiedsontwikkeling.

Het onderzoek in het project Space2Move sluit aan bij bestaande initiatieven of vragen die leven bij de maatschappelijke partners, zoals de woningcorporaties en lokale overheden. Omdat Space2Move effecten van ingrepen in de fysieke omgeving wil onderzoeken was het belangrijk regionale projecten te vinden waarbij het mogelijk was om vooraf onderzoek te doen naar het huidige bewegingspatroon en achteraf de effecten van ruimtelijke ingrepen op het bewegingspatroon te meten.

Samen met de stakeholders selecteert het consortium bestaande projecten om te onderzoeken welke effecten ze hebben op beweeggedrag. Dit zijn onder meer de renovatie van de achterstandswijken Kolping en Meijhorst en de aanleg van een nieuwe fietsstraat.

Om te beoordelen welke ingrepen tot meer dagelijks bewegen leiden, hanteert het onderzoeksteam een tweeledige onderzoeksstrategie.

1. Koppeling kwantitatieve omgevingskenmerken aan gezondheidskenmerken via GIS om zo op hoger schaalniveau inzicht te krijgen in de relatie tussen omgeving en gezondheid.
2. Kwalitatief onderzoek via interviews, vragenlijsten en ruimtelijk ontwerp om in de praktijk een dieper inzicht te krijgen in de relatie tussen specifieke doelgroepen met bewegingsarmoede en hun perceptie van een omgeving die aanzet tot bewegen.

Doelgroep van dit project zijn bewoners met bewegingsarmoede.

Het bereiken en vinden van de doelgroep met bewegingsarmoede vraagt om een voortdurende inspanning en verschillende strategieën. De onderzoekers zijn de wijk in gegaan voor een huis-aan-huisonderzoek. Ook proberen ze via grote werkgevers in de regio een beeld te krijgen van de doelgroep. Doel van deze aanpak is breed onderzoeken welke mensen bewegingsarmoede hebben, zonder vooraf uit te gaan van bestaande doelgroepindelingen, zoals lage SES of hoge SES.

Het project heeft een Kennisagenda opgeleverd. (zie ‘Concrete Resultaten’)

Er zijn ook enkele onderzoeksresultaten. Uit bestaand onderzoek blijkt vaak dat ‘groen’ uitnodigt tot meer bewegen. Maar wat is groen? Uit pilotinterviews blijkt dat respondenten met bewegingsarmoede vooral ‘bos’ zien als het type groen dat tot bewegen uitnodigt.

Daarnaast is door Space2Move een pilotstudie uitgevoerd als onderdeel van de Nijmegen Excercise Study (NES) naar de gevolgen van de corona-maatregelen voor bewegen. In deze studie is onderscheid gemaakt tussen drie groepen: werkloos, gewoon kunnen werken, en thuiswerken. Daaruit blijkt dat alle groepen minder zijn gaan bewegen. Met name bij de groep die thuiswerkt, daalt het bewegingspatroon substantieel. Dat heeft vooral te maken met woon-werk verkeer, wat de focus van het project op dagelijks bewegen bevestigt.

Het doel van dit onderzoek is om te komen tot interventies die aantoonbaar werken in het stimuleren van beweeggedrag. Daartoe ontwikkelt Space2Move een toolkit voor ruimtelijke interventies waarmee partners hun omgeving beweegvriendelijker kunnen inrichten.

Projectgerelateerd

• Projectpagina ZonMw: Ruimte voor Bewegen in de Regio (Space2Move)
• Kennisagenda Space2Move: Ruimte voor Bewegen in de Regio
• Filmpje 3e leernetwerkbijeenkomst waarin Space2Move aan bod komt.
• Tijdens de 3e leernetwerkbijeenkomst op 3 juli 2019 stonden de twee consortia uit Arnhem / Nijmegen centraal: Space2Move en PARTIGAN
• Posterpitch Space2move leernetwerkbijeenkomst 27 januari
• Verslagen van de startbijeenkomst (9 oktober 2018), 2e leernetwerkbijeenkomst (29 januari 2019) en 4e leernetwerkbijeenkomst (27 januari 2020)

Producten fase1

• Bewegingsarmoede in Meijhorst - Gijs Westerlaken
• Een beweegvriendelijke wijk voor iedereen
• eindverslag fase 1 - Kolping
• Factsheet stageproduct
• NES_Provincie Gelderland Vragenlijsten
• NES_woon_werkomgeving - Questionnaire
• Onderzoek naar de invloed van verkeersveiligheid
• PhysicalActivtySchoolStudent - Mathijs Dielissen
• PRO_advies gezonde leefomgeving
• Space2Move Toolkit voor dagelijks bewegen

Consortium Go! Noord Nederland bestaat uit een samenwerking tussen RIVM, Hogescholen (Hanzehogeschool, NHL Stenden Leeuwarden, Hogeschool Windesheim), GGD’en (Groningen, Friesland, Drenthe), Veiligheidsregio Groningen, aangevuld met 5 gemeenten in Groningen, Friesland en Drenthe, waarbinnen in totaal 10 kleine kernen deelnemen.

Het consortium GO! Noord Nederland beoogt praktijk, beleid en onderzoek te verbinden op regionaal niveau, zodat beschikbare kennis en methoden beter worden benut voor het versterken van de gezonde leefomgeving in plattelandskernen.

Elkaars taal en belangen leren begrijpen is belangrijk binnen de samenwerking. GO! Noord Nederland heeft daarom veel tijd besteed aan het elkaar leren kennen door maandelijkse consortiumvergaderingen op locatie, bezoeken aan dorpen en gemeenten, en intensief contact tussen de verschillende deelnemende partners. GO! Noord Nederland wil ook de rolverdeling en doelstellingen doorlopend bespreekbaar houden, aangezien elke fase andere eisen stelt aan de samenwerking en deze in de loop van het project ook doorontwikkelt. Op die manier kan er flexibel worden geschakeld. Op aanvraag van een gemeente is er bijvoorbeeld een extra tussenstap ingevoegd aan de methodestappen om de beleidsmedewerkers goed aangehaakt te houden bij het proces.

De GO! Methode is een methode die de meest prangende en kansrijke thema’s op het gebied van gezonde leefomgeving destilleert door kwalitatieve bewonerskennis te spiegelen met kwantitatieve data.

GO! Noord Nederland werkt met een cyclische aanpak in zes stappen op basis van ‘rapid assessment’. Deze GO! methode wordt in tien dorpen in verschillende gemeenten van de drie noordelijke provincies doorlopen om het ontstane model voor plattelandsgemeenschappen te valideren.

Stap 1: regionale kennisagenda maken. Op basis van gegevens van o.a. de GGD’en, provincies en gemeenten is een regionale kennisagenda samengesteld met daarin de belangrijkste thema’s en maatschappelijke ontwikkelingen op gebied van gezondheid en leefomgeving in de plattelandsgemeenten van de noordelijke provincies.

Stap 2: opstellen van dorpsprofielen. Vanuit de kennisagenda worden dorpsprofielen samengesteld op basis van beschikbare data op een zo laag mogelijk schaalniveau op alle domeinen van de gezonde leefomgeving: gezonde natuurlijke omgeving, gezonde gebouwde omgeving, gezonde voorzieningen, gezond contact. Samen met de algemene gegevens over de bevolking en gezondheid ontstaat zo een dataroos die in één oogopslag hoe een dorp op een aantal basisindicatoren van de gezonde leefomgeving scoort in vergelijking met zijn omgeving.

Stap 3: de kern van de GO! methode: rapid assessment. In gesprek met kleine, maar afgewogen groepen bewoners (o.a. ouderen, jongeren, ondernemers, alleenstaanden, gezinnen, huisarts) over lokale plekken en routes in het dorp die belangrijk zijn. Op deze uitkomsten wordt samen met deze groep stakeholders een verdiepingsslag gemaakt aan de hand van de data uit de dorpsprofielen. Zo ontstaat in één bijeenkomst een overzicht van thema’s die kansrijk en relevant zijn om de gezonde leefomgeving te versterken.

Stap 4: maken van integrale maatregelsets. Experts maken integrale maatregelsets voor de kansrijke en relevante thema’s op basis van effectiviteit van de maatregelen en synergie tussen de verschillende domeinen van gezonde leefomgeving (op basis van o.a. database gids gezond leven / loket gezond leven). Hierdoor ontstaan meerdere handelingsperspectieven voor een gemeente om de gezonde leefomgeving te versterken op die thema’s waar draagvlak voor is.

Stap 5: keuze en implementatie. De keuze en implementatie van één van de maatregelsets door de gemeente in samenspraak met de bewoners.

Stap 6: effectmeting. Het meten van het effect van de ingevoerde maatregelen op gezondheid via monitoring en evaluatie: bevorderen de maatregelen de gezondheid, voor wie en op welke termijn?

Op basis van de uitkomsten uit stap 6 kan een volgende logische stap worden bepaald om de leefomgeving in het dorp gezonder te maken (cyclisch proces).

De GO! methode heeft geen vaste doelgroep, maar versterkt de gezonde leefomgeving daar waar de meest relevante kansen/bedreigingen zitten. Doordat de bewonersgesprekken de kern van de methode vormen en de samenstelling van de bewoners/stakeholdersgroep zorgvuldig wordt voorbereid, is het draagvlak voor de gekozen thema’s groot. Waar het ene dorp zich meer richt op maatregelen voor jongeren, focust het andere dorp meer op ouderen of kwetsbare doelgroepen met een laag inkomen.

Samenstelling van de stakeholdersgroep moet aan strenge randvoorwaarden voldoen aangezien de GO! methode is gebaseerd op ‘rapid assessment’, waarbij in één bijeenkomst met een ca. 12 stakeholders kansrijke en relevante thema’s worden bepaald. De groep hoeft niet 100% representatief te zijn, maar belangrijke doelgroepen en stakeholders moeten vertegenwoordigd zijn zodat een evenwichtig beeld kan ontstaan: ouderen/ jongeren, alleenstaanden/gezinnen, vrijwilligers/mantelzorgers, hoge/lage SES, man/vrouw, oorspronkelijke/nieuwkomers, verschillende culturele/kerkgenootschappen, tenminste één ondernemer, één persoon werkzaam in de lokale zorg/welzijn, één persoon werkzaam in het lokale onderwijs/kinderopvang en niet meer dan twee personen uit het dorpsbelang.

Als blijkt dat doelgroepen ondervertegenwoordigd zijn, is het van belang gerichte aanvullende sessies te organiseren, zoals GO! in een aantal dorpen met jongeren heeft gedaan. De stakeholders worden benaderd via dorpscontacten van de gemeente, waaronder via de lokale dorpsbelangen. Bewoners worden persoonlijk benaderd aan de hand van een lijst met tien punten waarom het voor bewoners interessant is om mee te doen aan de GO! methode.

• De regionale samenwerking tussen gemeenten, hogescholen, GGD’en en veiligheidsregio is versterkt op het thema gezonde leefomgeving. Een paar voorbeelden: GGD’en vervullen een spilfunctie richting gemeenten, drie hogescholen werken samen aan een curriculum voor onderzoeksopdrachten in het kader van de gezonde leefomgeving in het GO! Noord Nederland-project, op het gebied van data is contact gelegd met Data Fryslân en Geon/Gegevensknooppunt Groningen, en de Veiligheidsregio Groningen doet actief mee in het consortium.
• De indicatorenset voor de dataroos van stedelijke gezonde leefomgeving van GO! Utrecht is doorontwikkeld naar de plattelandscontext, waarin o.a. identiteit, mobiliteit en sociale samenhang een andere rol spelen en waarin onderwerpen als voedselaanbod en klimaatverandering zijn toegevoegd. De indeling in verschillende domeinen van gezonde leefomgeving is op basis hiervan aangepast naar gezonde natuur/milieu, gezond gebouw/inrichting, gezonde voorzieningen, gezond contact.
• Voor drie dorpen in de gemeente Westerkwartier (GR) zijn kansrijke en relevante thema’s per dorp uitgewerkt (door onvoldoende samenstelling van de stakeholdersgroep is besloten één dorp uit het onderzoek te halen). Bij elk thema in deze drie dorpen hebben experts maatregelensets geformuleerd (stap 3) van effectieve maatregelen die goed scoren op synergie tussen verschillende domeinen van gezonde leefomgeving. Deze maatregelsets worden voor de zomer (2020) aan de betrokken bewoners voorgelegd voor reflectie alvorens de gemeente een keuze maakt welke set als eerste zal worden uitgevoerd (en vervolgens gemonitord).
• Voor de overige dorpen in Fryslân zijn de dorpsprofielen zo goed als gereed (stap 2), zodat na de zomer de bewonersbijeenkomsten kunnen worden gepland.
• Update van de maatregelendatabase voor bewezen effectieve maatregelen om de leefomgeving gezonder te maken, met de constatering dat dit overzicht sterk gericht blijkt op de stedelijke context. Een aanvulling van maatregelen die beter passen bij de kansen en bedreigingen van de plattelandscontext is van belang.
• Versterken blik binnen gemeente op integrale vraagstuk gezonde leefomgeving en op mogelijke databronnen op lokaal schaalniveau om een de analyse te verdiepen (betrokkenheid brede groep ambtenaren uit verschillende sectoren).

De GO!-methode is een bestaande methode die ontwikkeld was voor stedelijke gebieden en nu toepasbaar wordt gemaakt voor kleine kernen op het platteland. Op basis van de inzichten in de tien kernen in de drie noordelijke provincies zal een GO! handboek worden gemaakt. Hierin zijn alle stappen van het proces en de benodigde netwerken en vaardigheden uitgewerkt, zodat gemeenten hiermee zelf aan de slag kunnen gaan. De statistische bronnen op laag schaalniveau die bij de indicatorenset in de dataroos horen, worden op toegankelijke wijze ontsloten (wellicht in een dashbord), evenals de maatregelendatabase.

Projectgerelateerd

• Projectpagina ZonMw: Go! Noord-Nederland, samen werken aan een gezondere leefomgeving in kleine kernen in Noord-Nederland
• Website GO! Noord Nederland: www.gonoordnederland.nl, waarop ook alle (lokale) nieuwsberichten staan
• GO! methode: folder RIVM
• Verslagen van de startbijeenkomst (9 oktober 2018), 2e leernetwerkbijeenkomst (29 januari 2019), 3e leernetwerkbijeenkomst (3 juli 2019) en 4e leernetwerkbijeenkomst (27 januari 2020)
• Posterpitch Go! Noord leernetwerkijeenkomst 27 januari
• Verschillende nationale en internationale presentaties
• Twee brede regionale bijeenkomsten: zie filmpje startbijeenkomst en filmpje 'Op naar fase 2' op de website